Pracownia Etymologii i Geolingwistyki
Czwarte piętro w budynku głównym
KIEROWNIK PRACOWNI
ZESPÓŁ
GŁÓWNE OBSZARY BADAWCZE
Pracownia Etymologii i Geolingwistyki (wcześniej: Pracownia Geografii Lingwistycznej) została powołana w Instytucie Języka Polskiego PAN dnia 1 stycznia 2005 roku. Kontynuuje ona prace dawnej Pracowni Ogólnosłowiańskiego Atlasu Językowego. Jej zadaniem są wszelkie prace ze strony Polski związane z Ogólnosłowiańskim Atlasem Językowym i Atlasem Języków Europy.
DOROBEK
Ogólnosłowiański Atlas Językowy (Общеславянский Лингвистический Атлас – OLA)
1. Charakterystyka
- Ogólnosłowiański Atlas Językowy (OLA) obejmuje wszystkie języki słowiańskie;
- atlas dostarcza danych materiałowych zarówno do rozważań diachronicznych (etnogeneza Słowian, wczesne podziały dialektalne słowiańskiego obszaru językowego, powstawanie poszczególnych grup i języków słowiańskich), jak i synchronicznych, związanych z typologią językową (analiza fonologiczna, morfologiczna i semantyczna);
- dotychczas wydane tomy OLA pozwoliły na rozstrzygnięcie wielu spornych kwestii ze słowiańskiej fonetyki porównawczej oraz na uściślenie zasięgów poszczególnych faktów fonetycznych;
- atlas stanowi dobrą podstawę dla szczegółowych badań leksykalnych, jak choćby książki:
- B. Falińska, Leksyka dotycząca hodowli na mapach Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego, I. Substantiva, II. Verba i adiectiva, Białystok 2001.
- J. Siatkowski, Studia nad wpływami obcymi w Ogólnosłowiańskim atlasie językowym, Warszawa 2004.
- J. Siatkowski, Słowiańskie nazwy wykonawców zawodów w historii i dialektach, Warszawa 2005.
- T. Wendina, Dialekty rosyjskie w kontekście ogólnosłowiańskim (słownictwo), Moskwa 2009.
- J. Siatkowski, Słowiańskie nazwy części ciała w historii i dialektach, Warszawa 2012.
2. Historia
- 1929 – projekt opracowania Ogólnosłowiańskiego Atlasu Językowego (OLA) na I Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Pradze;
- 1958 – referaty dotyczące opracowania OLA na IV Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Moskwie (Avanesov, Benštejn i Stieber);
- 1961 – powołanie Międzynarodowej Komisji OLA pod przewodnictwem R.I. Avanesova;
- 1963 – powołanie międzynarodowej grupy roboczej OLA i sporządzenie podstawowej wersji kwestionariusza na konferencji w Dusznikach-Zdroju (ze strony polskiej: prof. Z. Stieber, prof. Z. Topolińska, doc. W. Pomianowska, prof. W. Doroszewski, prof. S. Urbańczyk);
- 1965 – opublikowanie kwestionariusza OLA (3454 pytania obejmujące różne działy tematyczne, część gramatyczną i semantyczną) i transkrypcji fonetycznej; prace terenowe: działalność Pracowni Ogólnosłowiańskiego Atlasu Językowego Zakładu Językoznawstwa PAN (która potem weszła w strukturę utworzonego w roku 1973 Instytutu Języka Polskiego PAN);
- 1970 – rozpoczęcie prac nad próbnymi mapami OLA na konferencji w Jadwisinie pod Warszawą;
- 1975 – ukończenie zbierania materiałów terenowych według kwestionariusza (zbadano ok. 800 punktów na obszarze Słowiańszczyzny); rozpoczęcie opracowania pierwszych tomów atlasu w ramach dwu serii: leksykalno-słowotwórczej i fonetyczno-gramatycznej (sekcje: leksykalna, fonetyczna, morfonologiczna);
- 1978 – wydanie w Moskwie tomu wstępnego OLA (red. R.I. Avanesov i V.V. Ivanov); [wyd. II, Moskwa 1994].
Dotychczas ukazały się następujące tomy OLA:
a) w serii fonetyczno-gramatycznej:
- Kontynuanty *ě, Belgrad 1988, red. B. Vidoeski, P. Ivić, sekr. S. Remetić;
- Kontynuanty *ę, Moskwa 1990, red. V.V. Ivanov, T.I. Vendina, L.E. Kalnyn;
- Kontynuanty *ǫ, Wrocław 1990, red. J. Basara, sekr. A. Basara, H. Zduńska;
- Kontynuanty *ьr, *ъr, *ьl, *ъl, Warszawa 1994, red. J. Basara, sekr. A. Basara;
- Kontynuanty *ъ, *ь. Wokalizm sekundarny, Skopje 2003, red. Z. Topolińska, D. Petrović;
- Kontynuanty *ъ, *ь, Zagrzeb 2006, red. D. Brozović, M. Menac-Mihalić;
- Kontynuanty *o, Moskwa 2008, red. T.I. Vendina, L.E. Kalnyn;
- Kontynuanty *e, Moskwa 2011, red. T.I. Vendina, L.E. Kalnyn.
b) w serii leksykalno-słowotwórczej:
- Świat zwierzęcy, Moskwa 1988, red. R.I. Avanesov, V.V. Ivanov;
- Hodowla zwierząt, Warszawa 2000, red. B. Falińska, J. Siatkowski, sekr. A. Kowalska;
- Świat roślinny, Mińsk 2000, red. A.I. Padłužny, A. A. Kryvicky, L. P. Kuncevič;
- Zawody i życie społeczne, Warszawa 2003, red. J. Basara, J. Siatkowski, sekr. A. Basara;
- Gospodarstwo domowe i przygotowanie jedzenia, Moskwa 2007, red. T.I. Vendina, Ż.Ż. Varbot, L.E. Kalnyn, G. P. Klepikova;
- Człowiek, Kraków 2009, red. J. Siatkowski, J. Waniakowa, sekr. Helena Grochola-Szczepanek;
- Rolnictwo, Bratysława 2012, red. A. Ferenčíková et al.
3. Stan obecny
Działalność wydawnicza – równolegle w wielu krajach słowiańskich są opracowywane następujące tomy OLA:
a) w serii fonetyczno-gramatycznej:
- Kontynuanty grup *tort, *tolt, *tert, *telt, red. czeska;
- Kontynuanty *a, red. białoruska.
b) w serii leksykalno-słowotwórczej:
- Transport i komunikacja, red. ukraińska (P. Hrycenko);
- Odzież i obuwie, red. łużycka (H. Jenč, S. Wölke);
- Stopnie pokrewieństwa, red. bułgarska.
4. Informacje dodatkowe
- przewodniczącą Międzynarodowej Komisji OLA przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów jest prof. Tatiana Vendina z Rosji;
- przewodniczącą Polskiego Komitetu Narodowego OLA jest prof. dr hab. Jadwiga Waniakowa;
- www.slavatlas.org
- ola.zrc-sazu.si
Atlas Linguarum Europae (ALE)
1. Charakterystyka
- pierwszy atlas językowy całej Europy;
- obejmuje 6 rodzin językowych, w tym 22 grupy językowe i ogromną liczbę pojedynczych języków, które używane są w 51 krajach (ALE zajmuje się wielkim terytorium od Islandii po Ural);
- dane do map pochodzą z 2631 punktów;
- oficjalnymi językami ALE są: angielski, francuski i niemiecki;
- każdy zeszyt atlasu składa się z dwu części: woluminu map interpretacyjnych i woluminu komentarzy;
- istotną nowością ALE (w stosunku do innych atlasów) jest to, że oprócz tradycyjnych map onomazjologicznych – zawiera on także mapy motywacyjne (pojęcie wprowadzone i objaśnione przez prof. Maria Alinei) ukazujące pozajęzykowe motywacje przedstawianych leksemów, a nie tylko zasięgi poszczególnych rdzeni (nazwy o wspólnej motywacji semantycznej, niezależnie od ich etymologii, są na mapach motywacyjnych oznaczone w podobny sposób; tym samym na mapach motywacyjnych widać areały nie pokrywające się z tradycyjnymi podziałami językowymi).
2. Historia
- atlas powstał w roku 1970 pod patronatem UNESCO;
- dotychczas wydano siedem zeszytów części pierwszej;
- wstęp i pierwsze cztery woluminy drukowano w Holandii (Assen, Van Gorcum), potem we Włoszech (Rome, Poligrafico).
Dotychczas opublikowano:
- Introduction (1975);
- Premier Questionnaire (1976);
- Second Questionnaire (1979);
- Vol. I: Premier fascicule, Cartes et Commentaires (1983), mapy: arc-en-ciel ‘tęcza’, brouillard ‘mgła’, étang ‘staw’, flaque d’eau ‘kałuża wody’, grêle ‘grad’, lac ‘jezioro’, lune ‘księżyc’, mer ‘morze’, neige ‘śnieg’, nuage ‘chmura’, rivière ‘rzeka’, sauterelle ‘szarańcza’, soleil ‘słońce’, vent ‘wiatr’;
- Vol. I: Deuxième fascicule, Cartes et Commentaires (1986), mapy: belette ‘łasica’, bouleau ‘brzoza’, branche ‘gałąź’, chandelle de glace ‘sopel’, fleur ‘kwiat’, genévrier ‘jałowiec’, peuplier ‘topola’, poire ‘gruszka’;
- Vol. I: Troisième fascicule, Cartes et Commentaires (1988), mapy: chêne ‘dąb’, cuivre ‘miedź’, éclair ‘błyskawica’, étain ‘cyna’, foudre ‘piorun’, plomb ‘ołów’, tonnerre ‘grzmot’;
- Vol. I: Quatrième fascicule, Cartes et Commentaires (1990), mapy: coccinelle ‘biedronka’, concombre ‘ogórek’, montagne ‘góra’, mûre ‘morwa’, pin ‘sosna’;
- Vol. I: Cinquième fascicule, Cartes et Commentaires (1997), mapy: bleuet ‘chaber bławatek’, chien ‘pies’, maïs ‘kukurydza’, Noël ‘Boże Narodzenie’, orge ‘jęczmień’, papillon ‘motyl’, il pleut ‘pada (deszcz)’, tournesol ‘słonecznik’, ver luisant ‘robaczek świętojański’;
- ALE. Perspectives nouvelles en géolinguistique (1997);
- Vol. I: Sixième fascicule, Cartes et Commentaires (2002), mapy: devinette ‘zagadka’, forgeron ‘kowal’, fraise ‘poziomka’, prunellier ‘tarnina’, rossignol ‘słowik’, roue ‘koło’, ruisseau ‘strumyk’, semaine ‘tydzień’, dimanche ‘niedziela’, lundi ‘poniedziałek’, mardi ‘wtorek’;
- Vol. I: Septième fascicule, Cartes et Commentaires (2007);
- Vol. I: Huitième fascicule, Cartes linguistiques européennes (2014);
- Vol. I: Huitième fascicule, Commentaires (2014);
- Vol. I: Neuvième fascicule, Cartes linguistiques européennes (2015);
- Vol. I: Neuvième fascicule, Commentaires (2015).
Strona polska wykonała do ALE następujące mapy:
- bleuet ‘chaber bławatek’ (fasc. 5, 1997, Zakład Językoznawstwa IJP PAN pod kier. M. Szymczaka),
- bouleau ‘brzoza’ (fasc. 2, 1986, Zakład Językoznawstwa IJP PAN pod kier. M. Szymczaka),
- orge ‘jęczmień’ (fasc. 5, 1997, Zenon Leszczyński),
- tomate ‘pomidor’ (fasc. 7, 2007, Janusz Siatkowski),
- peigne ‘grzebień’ (fasc. 7, 2007, Janusz Siatkowski),
- papier ‘papier’ (fasc. 9, 2015, Przemysław Dębowiak, Jadwiga Waniakowa),
- crayon ‘ołówek’ (fasc. 9, 2015, Przemysław Dębowiak, Jadwiga Waniakowa).
3. Informacje dodatkowe
- przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego ALE jest prof. Nicolae Saramandu z Rumunii (po ustąpieniu z tej funkcji prof. Wolfganga Vierecka z Niemiec);
- przewodniczącą Polskiego Komitetu Narodowego ALE jest prof. dr hab. Jadwiga Waniakowa;
- www.lingv.ro/ALE.html
Wybór bibliografii
- Anna Basara, Barbara Falińska, 1977, “Z prac nad Ogólnosłowiańskim Atlasem Językowym”, Polonica III, s. 227-240.
- Jan Basara, 1977, “Ogólnosłowiański atlas językowy”, Poradnik Językowy 6, s. 247-262.
- Jan Basara, 1997, “Polska tradycja dialektologiczna w rodzinie języków słowiańskich”, [w:] Tradycja badań dialektologicznych w Polsce, pod red. H. Sędziak, Olsztyn, s. 9-13.
- Hanna Popowska-Taborska, 1980, [rec.], “Obszczesławianskij lingwisticzeskij atłas. Wstupitielnyj wypusk. Obszczije princypy, sprawocznyje matieriały. Moskwa 1978, ss. 254”, Polonica VI, s. 291-299.
- Janusz Siatkowski, 1998, “Atlas języków Europy (komunikat o obecnym stanie opracowań)”, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, pod red. S. Gali, Łódź, s. 79-80.
- Janusz Siatkowski, 2002, “Ogólnosłowiański atlas językowy”, Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze 13-14, s. 367-371.
