Historia

Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk został powołany do życia w dniu 1 października 1973 roku. Od początku jego główną siedzibą był Kraków (do roku 1999 budynek przy ul. Straszewskiego 27). Instytut skupił w swym gronie badaczy polonistów zajmujących się dialektologią, onomastyką, historią i gramatyką opisową języka polskiego, nowym polskim słownictwem oraz innymi zjawiskami językowymi związanymi z rozwojem współczesnej polszczyzny. Kadra nowo powstałego instytutu wywodziła się w zasadniczej mierze z istniejących już jednostek językoznawczych Akademii: krakowskiego Zakładu Języka Polskiego, warszawskiego Zakładu Językoznawstwa oraz poznańskiej Pracowni Językoznawstwa Stosowanego. W pierwszych latach istnienia w IJP PAN działały następujące zakłady i pracownie:

• Zakład Współczesnego Języka Polskiego:
  • Pracownia Gramatyki Współczesnej Polszczyzny,
  • Pracownia Gramatyki Kontrastywnej (w Poznaniu),
  • Pracownia Słownika Czasowników Polskich (w Sosnowcu);
• Zakład Historii Języka Polskiego:
  • Pracownia Języka Staropolskiego,
  • Pracownia Składni Historycznej;
• Zakład Dialektologii Polskiej;
• Zakład Onomastyki Polskiej:
  • Pracownia Antroponimiczna,
  • Pracownia Toponomastyczna;
• Zakład Językoznawstwa (w Warszawie):
  • Pracownia Ogólnosłowiańskiego Atlasu Językowego,
  • Pracownia Historii Języka Polskiego XVII i XVIII w.,
  • Pracownia Dialektologii Mazowieckiej,
  • Pracownia „Obserwatorium Językowe”,
  • Pracownia Badania Mechanizmów Mowy.

W miarę upływu czasu struktura organizacyjna placówki zmieniała się stosownie do charakteru prowadzonych w niej badań. Obecnie w IJP PAN działa dziewięć pracowni (więcej w zakładce Struktura organizacyjna). Większość z nich ma swoją siedzibę w Krakowie, obecnie w budynku przy al. Mickiewicza 31, który stał się własnością IJP PAN w 1999 roku. Dwie pracownie, Historii Języka Polskiego XVII i XVIII wieku oraz Polszczyzny Kresowej, mieszczą się natomiast w Warszawie, w budynku przy ul. Ratuszowej 11.

Pierwszym dyrektorem IJP PAN był prof. Stanisław Urbańczyk (w latach 1973–1979), zaś po nim tę funkcję pełnili: prof. Władysław Lubaś (1979–1991), prof. Kazimierz Rymut (1992–2002), prof. Ireneusz Bobrowski (2002–2008) i prof. Piotr Żmigrodzki (2008–2016). Od września 2016 roku sprawuje ją dr hab. Maciej Eder.

Tym, co wyróżnia IJP PAN wśród innych placówek badawczych w polskiej humanistyce, są obszerne prace słownikowe, opracowywane na oryginalnym materiale językowym i mające fundamentalne znaczenie dla kultury narodowej. Ich redakcja wymaga zazwyczaj tworzenia licznych zespołów badawczych o dość unikalnych kompetencjach.  Warto zaznaczyć, że powołanie takich zespołów i prowadzenie podobnych prac w ramach struktur uniwersyteckich na ogół nie jest możliwe.

Wśród opracowań słownikowych dość liczną grupę stanowią naukowe słowniki historyczne: Słownik staropolski, elektroniczny Słownik polszczyzny XVII i XVIII wieku, Słownik gwar polskich. Należy tutaj także wymienić Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, powstający pod honorowym patronatem L’Union Académique Internationale jako jedno z kilkunastu podobnych europejskich przedsięwzięć leksykograficznych, mających na celu dokumentację regionalnych odmian łaciny średniowiecznej.

Największe opracowanie poświęcone polszczyźnie współczesnej stanowi Wielki słownik języka polskiego, redagowany wyłącznie w wersji elektronicznej. Jego celem jest udostępnienie szerokim rzeszom odbiorców możliwie wyczerpującego opisu polskiej leksyki, ujętego w ramy teoretyczne wypracowane przez polskich lingwistów na przełomie XX i XXI wieku. Ponadto w IJP PAN powstały i wciąż powstają słowniki onomastyczne, obejmujące zarówno nazwy miejscowe, jak i osobowe, odnotowane w polszczyźnie współczesnej i dawnej. Wymienić tu należy: Słownik staropolskich nazw osobowych, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, Słownik nazw miejscowych Polski, Elektroniczny słownik hydronimów polskich. Z kolei badacze z Pracowni Etymologii i Geolingwistyki IJP PAN opracowują artykuły hasłowe do powstających w ramach międzynarodowych projektów Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego (OLA) i Atlasu języków Europy (ALE).

Działalność Instytutu nie ogranicza się jednak do prac leksykograficznych, lecz  wpisuje się także w najważniejsze nurty polskiego, a ostatnio w coraz większym stopniu również międzynarodowego, językoznawstwa, nie tylko w sensie organizacyjnym, ale przede wszystkim ze względu na profil aktywności naukowej poszczególnych badaczy. Na początku lat 80. XX wieku pracownicy IJP PAN wnieśli istotny wkład do powstającej wówczas jako nowatorskie opracowanie pod względem metodologicznym Gramatyki języka polskiego (Warszawa PWN 1984), zwanej popularnie „żółtą gramatyką”. Dzisiaj bardzo mocno zaznaczają swoją obecność w dziedzinie humanistyki cyfrowej,  językoznawstwa korpusowego i leksykografii elektronicznej. W Pracowni Metodologicznej prowadzone są badania stylometryczne, a jej zespół zaangażował się również w tworzenie i analizę korpusów języka polskiego. W Pracowni Etymologii i Geolingwistyki opracowany został korpus tekstów i nagrań gwarowych mieszkańców Spisza. Z kolei Pracownia Historii Języka Polskiego XVII i XVIII wieku opracowała Elektroniczny korpus tekstów polskich XVII i XVIII w. do 1772 r. (KorBa), zaś Pracownia Łaciny Średniowiecznej Elektroniczny korpus języka łacińskiego na ziemiach polskich (1000–1550). Ponadto Pracownia Języka Staropolskiego opublikowała na nośniku DVD Bibliotekę zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, zawierającą najważniejsze teksty w języku polskim powstałe przed 1500 rokiem.

W ostatnich latach w IJP PAN niezwykle intensywnie rozwija się leksykografia elektroniczna, tak w wymiarze praktycznym (dygitalizacje i słowniki zrodzone w wersji cyfrowej), jak i teoretycznym. Pogłębiona refleksja metodologiczna towarzyszy zwłaszcza pracom nad Wielkim słownikiem języka polskiego. Oprócz niego, a także wspomnianych wyżej słowników polszczyzny XVII i XVIII wieku oraz hydronimów polskich, Pracownia Łaciny Średniowiecznej udostępniła w wersji elektronicznej Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce (litery A-Q), a Pracownia Języka Staropolskiego Słownik pojęciowy języka staropolskiego.

Aktywność pracowników IJP PAN na arenie międzynarodowej znajduje odzwierciedlenie w ich uczestnictwie w dużych międzynarodowych projektach, z których na uwagę zasługują zwłaszcza finansowane ze środków unijnych tzw. Akcje COST:  IS1005 Medioevo Europeo „Medieval Europe – Medieval Cultures and Technological Resources” w latach 2011–2015 (Pracownia Łaciny Średniowiecznej),  IS1305 European Network of e-Lexicography w latach 2013–2017, CA16105 „European Network for Combining Language Learning with Crowdsourcing Techniques” w latach 2017–2021 (Pracownia Wielkiego Słownika Języka Polskiego), CA16204 „Distant Reading for European Literary History” w latach 2017–2021 (Pracownia Metodologiczna).

Wielu obecnych i byłych pracowników IJP PAN należy do polskich i zagranicznych prestiżowych stowarzyszeń naukowych, takich jak: Polskie Towarzystwo Językoznawcze, Polska Akademia Umiejętności, Societas Linguistica Europea, International Committee of Onomastic Sciences, International Society for Dialectology & Geolinguistics, Alliance of Digital Humanities Organizations, European Association for Digital Humanities, International Quantitative Linguistics Association.

Pracownicy IJP PAN są autorami licznych publikacji indywidualnych, artykułów naukowych i monografii, jak również kierownikami projektów badawczych finansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Dotyczą one tak zagadnień leksykograficznych i korpusowych, jak i badań podstawowych, zogniskowanych na językoznawstwie synchronicznym i diachronicznym. Nie brak też projektów o charakterze pionierskim, nastawionych na przełamywanie granic między dziedzinami nauki, czego przykładem jest projekt „Rozwój komputerowej lingwistyki chemicznej i jej zastosowanie do efektywnego planowania wieletapowych syntez chemicznych”, realizowany wspólnie z Instytutem Chemii Organicznej PAN oraz Wydziałem Matematyki UW.

W Instytucie od kilku lat prowadzone są również Językoznawcze Studia Doktoranckie, a ponadto we współpracy z Towarzystwem Miłośników Języka Polskiego organizowane są cykliczne spotkania: Lunch z Humanistyką Cyfrową, Hortus Deliciarum. Wokół średniowiecznego tekstu, Dialogi Staropolskie, Spotkania z Gwarą, służące integracji środowiska badaczy humanistów z różnych dziedzin oraz popularyzacji nauki wśród szerszej publiczności. Temu ostatniemu celowi służy także bezpośrednia transmisja tych spotkań w internecie.

Więcej o historii IJP PAN:

Czopek-Kopciuch, Barbara (2010), Instytut Języka Polskiego PAN i jego dyrektorzy [w:] Barbara Czopek-Kopciuch, Piotr Żmigrodzki (red.), Język polski wczoraj – dziś – jutro…, Wydawnictwo LEXIS, Kraków, s. 61–66.
Lubaś, Władysław (1994), Instytut Języka Polskiego PAN w Krakowie w latach 1973–1991, Polonica XVI, s. 252–267.
Rymut Kazimierz (1975), Kronika Instytutu Języka Polskiego PAN (za okres 1 X 1973 – 31 V 1974 r.), Polonica I, s. 329–335.
Rymut Kazimierz (1976), Kronika Instytutu Języka Polskiego PAN (za okres 1 VI 1974 – 31 V 1975 r.), Polonica II, s. 295–298.