Pracownia Onomastyki
KIEROWNIK PRACOWNI
ZESPÓŁ
Główne obszary badawcze
- Nazwy miejscowe Polski
- Hydronimia Polski
- Imiona jako podstawy nazw geograficznych Polski
- Nazwiska w Polsce
- Forma i funkcja nazw własnych – historyczne i współczesne antroponimy, toponimy, chrematonimy
- Kulturowe i społeczne konteksty funkcjonowania nazw własnych
- Metodologie onomastyczne
- Terminologia antropo- i toponomastyczna
- Semantyka i pragmatyka onimiczna
Historia Pracowni Onomastyki
Początki krakowskiej onomastyki wiążą się z działalnością Witolda Taszyckiego, który w roku 1953 zorganizował Pracownię Onomastyczną (Antroponimiczną) pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności. Po utworzeniu w roku 1973 Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, została ona do niego przyłączona i przeistoczyła się w Zakład Onomastyki Polskiej, w ramach którego utworzono także Pracownię Toponomastyczną.
W latach 1973–1992 funkcję kierownika Pracowni Antroponimicznej sprawowała Maria Malec, później od roku 1992 do 2010 Aleksandra Cieślikowa, następnie od 2011 do 2015 Katarzyna Skowronek.
Na początku swego istnienia pracownię tworzył kilkuosobowy zespół językoznawców, do którego należeli: Maria Bobowska‑Kowalska, Aleksandra Cieślikowa, Janina Czerna‑Szymowa, Zygmunt Klimek, Zofia Kowalik‑Kaleta, Maria Malec, Kazimierz Rymut, Elżbieta Supranowicz, Adam Turasiewicz. Zespół kontynuował rozpoczęte jeszcze w latach 30. ubiegłego wieku prace nad Słownikiem staropolskich nazw osobowych (dalej: SSNO). Pierwsze tomy słownika, będącego nowatorskim na skalę europejską naukowym antroponomastykonem, powstały pod kierunkiem W. Taszyckiego i ukazały się jeszcze przed powstaniem Instytutu Języka Polskiego PAN w latach 1965–1973, tomy IV–VII wydane w latach 1974–1987 są już dziełem Pracowni Antroponimicznej Zakładu Onomastyki Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN, kierowanej przez M. Malec. W 1993 r. ukazał się Indeks a tergo do tego słownika przygotowany pod red. M. Malec oraz A. Cieślikowej.
Drugim projektem zrealizowanym w Pracowni Antroponimicznej był sześciotomowy Słownik etymologiczno‑motywacyjny staropolskich nazw osobowych (dalej: SEMot), będący swoistym dopełnieniem SSNO (w zakresie etymologii i motywacji nazw osobowych) i tworzący z nim integralną całość. Przygotował go i opublikował w latach 1995–2000 r. zespół badaczy pod kierunkiem M. Malec, A. Cieślikowej oraz K. Rymuta. Słownik składa się z 6 autorskich części: Odapelatywne nazwy osobowe, oprac. A. Cieślikowa przy współudziale J. Szymowej i K. Rymuta (2000), Nazwy osobowe pochodzenia chrześcijańskiego, oprac. M. Malec (1995), Odmiejscowe nazwy osobowe, oprac. Z. Kaleta przy współudziale E. Supranowicz i J. Szymowej (1997), Nazwy osobowe pochodzące od etników, oprac. E. Supranowicz (1997), Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego, oprac. Z. Klimek (1997), Nazwy heraldyczne, oprac. M. Bobowska‑Kowalska (1995). W większości tych opracowań zastosowano układ gniazdowy (tylko Odmiejscowe nazwy osobowe mają układ alfabetyczny), który umożliwił ukazanie etymologii i motywacji różnych słowotwórczo nazw osobowych o wspólnej podstawie. Słownik etymologiczno‑motywacyjny uzupełniony został o część 7 Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii, pod red. A. Cieślikowej (2002), który oprócz alfabetycznego indeksu odesłań do SSNO i SEMot, przynosi uzupełnienia etymologii nazw pominiętych, a także opracowania autorskie nazw osobowych Żydów, Ormian, nazw osobowych pochodzenia litewskiego oraz antroponimów utworzonych od apelatywów łacińskich.
Po zakończeniu prac nad antroponimią staropolską rozpoczęto prace na nazwami osobowymi okresu średniopolskiego. W roku 2007 ukazał się pierwszy tom Antroponimii Polski od XVI do końca XVIII w. To sześciotomowe dzieło pod red. A. Cieślikowej opracowali autorzy SSNO i SEMot, oraz badaczki, które dołączały do Pracowni w późniejszych latach: Halszka Górny, Małgorzata Magda‑Czekaj, Elena Palinciuc‑Dudek, Katarzyna Skowronek i Agnieszka Wieczorek‑Ostrowska. Antroponimia Polski jest chronologiczną kontynuacją SSNO i SEMot (zawiera jednak tylko protonazwiska i nazwiska), ukazuje tworzenie się nazwiska rodzinnego w przekroju historycznym (XVI–XVIII w.) na ówczesnych terenach Polski w zmieniających się granicach, a także tekstowe poświadczenia początków stabilności, czasami dziedziczności nazwisk jeszcze bez usankcjonowania prawnego, które przyniósł dopiero koniec wieku XVIII, wiek XIX i początek wieku XX.
W latach 1992–1994 opublikowany został dziesięciotomowy Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych K. Rymuta (opracowany z udziałem K. Skowronek), zawierający nazwiska około 35 mln osób mieszkających w Polsce w roku 1990. Sporządzono go na podstawie danych ze zbioru PESEL. Słownik gromadzi ogromny zasób nazwisk, wskazuje częstość ich występowania oraz rozmieszczenie geograficzne. Uzupełnieniem tego słownika jest jednotomowy Słownik imion współcześnie w Polsce używanych (1995) K. Rymuta (opracowany również przy udziale K. Skowronek).
Ponadto zespół pod kierunkiem K. Rymuta (we współpracy z Uniwersytetem w Dortmundzie) przygotował i opublikował w języku niemieckim dwutomowy Lexicon den Familiennamen polnischer Herkunft im Ruhrgebiet (2006, 2010). Słownik ten stanowi kompendium wiedzy o nazwiskach polskiego pochodzenia w Niemczech, a autorami objaśnień etymologicznych byli: Barbara Czopek‑Kopciuch, Zygmunt Klimek, Wanda Makula‑Kosek i Henryka Mól.
Oprócz prac zespołowych prowadzone były również prace indywidualne, które zaowocowały takimi publikacjami jak: Derywacja paradygmatyczna w staropolskiej antroponimii (1991), Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Proces onimizacji (1990) A. Cieślikowej; Budowa staropolskich złożonych imion osobowych (1971), Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwuczłonowych (1982) i Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce (1994) M. Malec; Współczesne nazwisko polskie. Studium statystyczno‑kognitywne (2001) K. Skowronek oraz Nazwy ulic Krakowa (1995) E. Supranowicz; Nazwy własne w piśmiennictwie pamiętnikarskim XIX wieku. Perspektywa funkcjonalno‑tekstologiczna (2013) H. Górny; Historyczne nazwiska ludności Olesna na Śląsku Opolskim (2003), Wybrane typy słowotwórcze nazwisk (‑icz, ‑owicz, ‑ewicz i z podstawowym ‑k‑) okresu średniopolskiego na tle historyczno-społecznym (2011) M. Magdy-Czekaj; Nazwiska i imiona Polaków z Kiszyniowa i okolicy w XIX i XX wieku (2011) E. Palinciuc.
W latach 1999–2001 ukazała się dwutomowa monografia K. Rymuta Nazwiska Polaków. Słownik historyczno‑etymologiczny. Podstawową częścią pracy jest słownik historyczno‑etymologiczny, który zawiera materiał antroponimiczny od czasów średniowiecza do dziś. Jest to nowa, znacznie poszerzona wersja jednotomowej publikacji autora Nazwiska Polaków, wydanej w 1991 r. W słowniku historyczno‑etymologicznym autor zestawił około 100 tysięcy nazwisk metodą gniazdową, która umożliwia pomieszczenie stosunkowo dużej liczby antroponimów. Gniazdowa interpretacja pozwala obserwować pewne prawidłowości w budowie nazwisk, w doborze podstaw i formantów oraz ich dystrybucję.
Drugą pracownią w Zakładzie Onomastyki Polskiej, obok Pracowni Antroponimicznej, była Pracownia Toponomastyczna. Utworzył ją w 1974 r. K. Rymut i kierował do 2005 r., następnie kierownikiem pracowni została B. Czopek‑Kopciuch. Początkowo Pracownia Toponomastyczna skupiała czworo, później dziewięcioro językoznawców. Byli to: Elżbieta Borysiak, Barbara Czopek‑Kopciuch, Barbara Doda, Wanda Makula‑Kosek, Marek Łepecki, Teresa Łuba, Ingrid Kraińska‑Rogala, Rozalia Przybytek, Zofia Tylek. W kolejnych latach skład Pracowni się zmieniał, do zespołu dołączali kolejno: Zofia Zierhoffer, Henryka Mól, Urszula Bijak, Aleksandra Galasińska, Urszula Wójcik, Iwona Nobis, Joanna Chłądzyńska, Paweł Swoboda, Paweł Dudek, Kinga Zawodzińska‑Bukowiec, ostatnio Katarzyna Sucharska.
W pierwszych latach istnienia Pracowni podjęto prace nad przygotowaniem wielkiego słownika historyczno‑etymologicznego nazw miejscowych Polski. Trwające wiele lat gromadzenie i opracowywanie materiału zaowocowało w roku 1996 publikacją pierwszego tomu słownika Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany (dalej: NMPol). Nad przygotowaniem pierwszych sześciu tomów czuwał osobiście K. Rymut, a po jego śmierci w 2006 r. redaktorem słownika została B. Czopek‑Kopciuch, później także U. Bijak. Do roku 2018 ukazało się 15 tomów NMPol, obejmujących hasła od A do Stą‑. Słownik zawiera artykuły hasłowe odnoszące się do osad mających (zarówno współcześnie, jak i w przeszłości) charakter samodzielnych jednostek osadniczych. Podaje wybór zapisów źródłowych tych nazw od najstarszych po współczesne, lokalizację, etymologię i objaśnienie zmian językowych zachodzących w historii poszczególnych nazw. Oprócz nazewnictwa rodzimego analizowane są nazwy czeskie, słowackie, ukraińskie, białoruskie, a także staropruskie, jaćwieskie, litewskie i niemieckie z obszaru Polski w jej współczesnych granicach. Obecnie pięcioosobowy zespół kontynuuje prace nad kolejnymi tomami.
W 1978 roku została nawiązana współpraca między Instytutem Języka Polskiego PAN a Akademią Nauk i Literatury w Moguncji w celu stworzenia wspólnego projektu Hydronymia Europaea. Prace nad nim w Pracowni Toponomastycznej realizowali K. Rymut i H. Mól. Ogółem powstało 20 monografii autorskich różnych dorzeczy polskich rzek, napisanych w języku niemieckim i wydanych w Stuttgarcie, w tym pięć opracowanych przez K. Rymuta (obejmujących hydronimy dorzecza górnej i środkowej Wisły) i jedną autorstwa H. Mól (hydronimy dorzecza Wieprza). Wydane monografie stały się podstawą prac w ramach grantu Nazwy wodne Polski (nr 1H01D01029), realizowanego w latach 2005–2008, najpierw pod kierownictwem K. Rymuta, a później pod kierunkiem B. Czopek‑Kopciuch. Efektem tego grantu było powstanie alfabetycznej bazy hydronimów z dokumentacją historyczną, która objęła nazwy obiektów wodnych naturalnych i sztucznych, także nazwy obiektów zaginionych — w granicach współczesnej Polski. Baza ta miała stać się, po opracowaniu etymologii, podstawą do wydania wielotomowego papierowego słownika nazw wodnych. W związku z rozwojem słowników elektronicznych, publikacji słownika w wersji papierowej zaniechano. Natomiast w ramach 3‑letniego grantu NPRH siedmioosobowy zespół (U. Bijak, I. Nobis, R. Przybytek, P. Swoboda, U. Wójcik, K. Zawodzińska‑Bukowiec) pod kierunkiem B. Czopek‑Kopciuch przygotował Elektroniczny słownik hydronimów Polski. Hydronomastykon ten grupuje nazwy wodne z obszaru całej Polski i jest przykładem słownika wtórnie skomponowanego z „papierowych” słowników nazw mniejszych dorzeczy, znacznie jednak poszerzonego przez dodatkowe ekscerpcje. Elektroniczny słownik nazw wodnych Polski jest pierwszym polskim onomastykonem udostępnionym w Internecie na zasadzie open access (http://eshp.ijp.pan.pl), z przyjazną nawigacją i narzędziami do prostego i zaawansowanego wyszukiwania. Jednocześnie elektroniczna edycja powoduje, że jest to słownik „otwarty”, z możliwością uzupełniania go o kolejne hasła, nowe zapisy źródłowe, rozbudowywania o nowe narzędzia. Jest to pierwsze przedsięwzięcie cyfrowe polskiej onomastyki, pierwsza próba anotacji polskiego słownika onomastycznego i pierwszy krok do stworzenia korpusu nazw geograficznych Polski — platformy do badań nad polską toponimią.
W Pracowni powstaje też Bibliografia onomastyki polskiej. Zainicjowana przez W. Taszyckiego (dwa pierwsze tomy wydano przed powstaniem IJP PAN, w roku 1960 i 1972), kontynuowana była pod opieką naukową K. Rymuta, zestawiana przez niego i R. Przybytek, a później przez I. Nobis. Do tomu trzeciego, opublikowanego w roku 1983, materiały gromadzili: H. Mól, R. Przybytek, Z. Zierhofferowa. Tom czwarty (1992) i piąty (2001) przygotowali: R. Przybytek i K. Rymut. Kolejne dwa tomy (2016), obejmujące prace naukowe do 2010 roku włącznie przygotowały R. Przybytek i I. Nobis. Układ bibliografii zaproponowany przez redakcję pierwszego tomu pozostał w zasadzie niezmieniony, jednak w związku z rozwojem nowych kategorii nazw własnych wprowadzono nowe grupy opracowań. Bibliografia obejmuje głównie opracowania naukowe i popularnonaukowe o tematyce onomastycznej, częściowo też prace z innych dziedzin, które odwołują się do materiału onimicznego. Uwzględniane są ponadto teksty polskich badaczy dotyczące nazw własnych spoza granic Polski oraz prace uczonych z innych krajów piszących o nazwach z obszaru Polski. Od roku 2021 bibliografia przyjęła postać elektroniczną, publikowana jest na stronie IJP PAN (https://bibonom.ijp.pan.pl/), a jej zawartość przygotowuje I. Nobis.
Oprócz zbiorowych opracowań leksykograficznych w Pracowni Toponomastycznej prowadzone były prace indywidualne, które zaowocowały wydaniem takich monografii jak: Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego państwa polskiego) (1988), Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim (1995) B. Czopek‑Kopciuch; Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreussens [Nazwy miejscowe pochodzenia bałtyckiego w południowej części Prus Wschodnich] (1993) R. Przybytek; Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego (2001), Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne (2013) U. Bijak; Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego (2001), Polskie toponimy związane z organizacją gospodarczą państwa wczesnopiastowskiego. Nazwy miejscowe motywowane antroponimami zbiorowymi (2013) U. Wójcik; Rozwój fleksji nazw miejscowych w języku polskim (2016) I. Nobis.
W Zakładzie Onomastyki powstały, we współpracy z onomastami z innych ośrodków badawczych, dwie ważne syntezy onomastyczne o charakterze encyklopedycznym: Polskie nazwy własne. Encyklopedia pod red. E. Rzetelskiej‑Feleszko (1998) oraz Słowiańska onomastyka. Encyklopedia pod red. E. Rzetelskiej‑Feleszko i A. Cieślikowej (2002–2003).
Onomaści z IJP PAN podejmowali i podejmują także problematykę onomastyczną w ujęciu popularno‑naukowym, taki charakter mają opracowania M. Malec O imionach i nazwiskach w Polsce (1996) oraz Słownik etymologiczny nazw miejscowych Polski (2003), Mały słownik odmiany nazw własnych (2002) pod red. A. Cieślikowej oraz Mały słownik nazw polskich miast, państw Europy, ich stolic i mieszkańców (2011) B. Czopek‑Kopciuch, U. Bijak i A. Cieślikowej.
Po reformie organizacyjnej Instytutu Języka Polskiego PAN w 2015 roku obie pracownie scalono w Pracownię Onomastyki. Do roku 2019 jej kierownikiem była B. Czopek‑Kopciuch, obecnie (od stycznia 2020) funkcję tę pełni U. Bijak. Zadania badawcze Pracowni Onomastyki skupiają się wokół historycznych i współczesnych procesów kształtowania się imion, nazwisk, nazw miejscowych i nazw wodnych Polski, związków między nazwami osobowymi i nazwami miejscowymi oraz problematyki teoretycznej. Kontynuowane są prace nad dwoma ogólnopolskimi toponomastykonami: Nazwy miejscowe Polski i Elektroniczny słownik hydronimów Polski. Pod kierunkiem H. Górny realizowany jest temat Imiona jako podstawy nazw geograficznych Polski. Szczegółowe badania pokażą związki między imionami a nazwami miejscowymi, chronologię podstaw imiennych, ich geograficzne rozmieszczenie, wpływ prądów kulturowych i ideologiczno‑religijnych na produktywność określonych imion w procesie nominacji toponimów.
W ramach grantu NPRH zespół pod kierownictwem K. Skowronek przygotował elektroniczny słownik Najczęstsze nazwiska w Polsce — współczesność i historia. Słownik ten, tworzony w oparciu o aktualną bazę danych PESEL, zawiera 30 000 najczęściej używanych nazwisk w Polsce. Stanowi antroponimiczne kompendium, mające jednocześnie charakter naukowy i popularyzatorski, które będzie wkrótce ogólnodostępne w Internecie. W przyszłości będzie w nieograniczony sposób służyć nie tylko językoznawcom/onomastom, ale także innym osobom zainteresowanym nazwiskami. Antroponomastykon ten stanie się podstawą dalszych badań i prac leksykograficznych.
Ponadto Wojciech Włoskowicz realizuje indywidualny grant NCN Sonatina Semantyka i pragmatyka onimiczna. Onomastyczna definicja nazwy własnej a teoria i praktyka polityki nazewniczej.
Członkowie Pracowni Onomastyki biorą czynny udział w życiu naukowym oraz upowszechnianiu i popularyzacji wiedzy o nazewnictwie, są członkami Komisji Onomastyki Słowiańskiej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów, Komisji Onomastycznej przy Komitecie Językoznawstwa PAN, Zespołu Ortograficzno‑Onomastycznego Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN, International Council of Onomastic Sciences i innych towarzystw naukowych. B. Czopek‑Kopciuch była w latach 2015–2019 członkinią Komitetu Językoznawstwa PAN i przewodniczącą Sekcji Onomastycznej przy tymże Komitecie, U. Bijak była wiceprzewodniczącą International Council of Onomastic Sciences (2017-2021) oraz przewodniczy od 2017 r. Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Ministrze Spraw Wewnętrznych i Administracji, K. Skowronek była wiceprzewodniczącą Zespołu Ortograficzno‑Onomastycznego RJP, a W. Włoskowicz jest prezesem Polskiego Towarzystwa Onomastycznego oraz członkiem Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Kraju.
Pracownia Onomastyki udziela także porad w sprawie nadawania nazw ulic, wydaje opinie dotyczące nadawania imion, zmian imion i nazwisk, indywidualnych wyróżników (nazw) na tablicach rejestracyjnych pojazdów, udziela nieodpłatnie odpowiedzi na liczne pytania kierowane z Polski i zagranicy dotyczące etymologii nazwisk, historii i genezy nazw miejscowych, fleksji, słowotwórstwa i grafii nazw własnych.
Z Pracownią Onomastyki związany jest również rocznik Onomastica, pismo poświęcone teorii i interpretacji nazw własnych. Jest to najstarsze onomastyczne czasopismo w krajach słowiańskich, ukazuje się nieprzerwanie od 1955 roku. Pierwszym jego redaktorem był W. Taszycki, następnie K. Rymut, A. Cieślikowa, B. Czopek‑Kopciuch, U. Bijak, obecnie H. Górny. Do r. 1992 czasopismo było wydawane przez wrocławskie Ossolineum. Od tomu XX (1975) współwydawcą, a od roku 1993 jedynym wydawcą czasopisma był Komitet Językoznawstwa PAN, a jego wydawanie było finansowane przez Polską Akademię Nauk przy wsparciu Instytutu Języka Polskiego PAN. Obecnie właścicielem rocznika jest Instytut Języka Polskiego PAN (https://onomastica.ijp.pan.pl/).
.
