Pracownia Dialektologii Polskiej (w Krakowie)

KIEROWNIK PRACOWNI

• dr hab. Renata Kucharzyk, prof. IJP PAN

ZESPÓŁ

• prof. dr hab. Anna Tyrpa

• dr hab. Barbara Grabka, prof. IJP PAN

• dr hab. Monika Buława, prof. IJP PAN

• dr Ewelina Grześkiewicz

• dr Katarzyna Konczewska

• dr Emil Popławski

Dnia 1 I 2016 roku nastąpiło połączenie dwóch pracowni: Pracowni Słownika Gwar Polskich z siedzibą w Krakowie i Pracowni Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur z siedzibą w Krakowie i w Warszawie. W latach 2013-2015 działała też Pracownia Gwar Małopolskich z siedzibą w Krakowie, która uległa likwidacji po wykonaniu zadania, dla którego została powołana. Zadaniem tym było napisanie Słownika gwar małopolskich, który ukaże się w 2016 roku. Te trzy pracownie wchodziły w skład Zakładu Dialektologii Polskiej. Obecnie pracownicy dwóch dawnych pracowni stanowią kadrę jednej Pracowni Dialektologii Polskiej. Dwie osoby pracują w Warszawie, a dziesięć – w Krakowie. Osiem osób zajmuje się pisaniem Słownika gwar polskich (SGP), a cztery – Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur (SGOWM).

Dzieje pracowni

Kazimierz Nitsch już od początków swojej twórczości dialektologicznej myślał o opracowaniu atlasu gwar polskich i słownika gwar polskich. Niektóre języki Europy Zachodniej miały już z początkiem XX wieku swoje atlasy dialektologiczne. Wtedy też ukazał się drukiem niezadowalający Nitscha „Słownik gwar polskich” Jana Karłowicza.

za: Jerzy Reichan, Pracownia dialektologiczna Nitscha, [w:] Studia Dialektologiczne IV, pod red. H. Kurek, A. Tyrpy, J. Wronicz, Wydawnictwo IJP PAN, Kraków 2010, s. 25.

W roku 1951, pod przewodnictwem profesora Kazimierza Nitscha, Polska Akademia Umiejętności utworzyła Komitet Atlasu Gwar Polskich. Członkami Komitetu zostali profesorowie: Witold Doroszewski, Władysław Kuraszkiewicz, Zdzisław Stieber oraz Stanisław Urbańczyk. W ramach projektu powstały dwie pracownie: Pracownia Atlasu Gwar Polskich i Pracownia Słownika Gwar Polskich, powiązana z Katedrą Filologii Słowiańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obie pracownie mieściły się w Krakowie przy ulicy Mikołajskiej 9.

Ogromne trudności finansowe a także organizacyjne, na które napotykali prowadzący badania, zostały przezwyciężone dzięki przyłączeniu (od 1 stycznia 1953 roku) obu Pracowni do Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie. Od tego czasu istniała już jedna pracownia – Pracownia Atlasu i Słownika Gwar Polskich. Warto wspomnieć, iż zmieniała ona kilkakrotnie na przełomie dziesięcioleci swój adres. Kolejne adresy: plac Na Groblach 8, ulica Straszewskiego 27 a od listopada 2000 lokalizacja obecna.

W roku 1973 powołano Instytut Języka Polskiego (w ramach Wydziału I Nauk Społecznych PAN), w skład którego weszły istniejące dotychczas pracownie językoznawcze.

Na mocy uchwały Prezydium Polskiej Akademii Nauk z dnia 17 kwietnia 1973 roku, powołano w miejsce Pracowni Atlasu i Słownika Gwar Polskich, Zakład Dialektologii Polskiej. Z powodu zmian w strukturze organizacyjnej Instytutu Języka Polskiego, przez pewien czas Zakład był Pracownią Dialektologii.

Kierownikami Zakładu (Pracowni) Dialektologii Polskiej po profesorze Kazimierzu Nitschu byli kolejno:

• prof. dr hab. Mieczysław Karaś (1958-1977)
• prof. dr hab. Jerzy Reichan (1977-1999)
• prof. dr hab. Joanna Okoniowa (1999-2012)
• prof. dr hab. Anna Tyrpa (od 2013)

Zakres badań

I. SŁOWNIK GWAR POLSKICH

Głównym zadaniem Zakładu jest kontynuacja prac nad Słownikiem gwar polskich (SGP). Jest to monumentalne dzieło będące syntezą polskiej leksykografii gwarowej.

Autorzy SGP dokonują doboru materiału: wydobywają fakty istotne dla formy, znaczenia, składni, frazeologii i geografii wyrazów zgodnie z przyjętymi kryteriami, pomijają zaś celowo dużą ilość materiału nie wnoszącego nic nowego do prezentowanych zagadnień.

Historia

Myśl o opracowaniu nowego wielkiego dzieła leksykografii dialektalnej zakiełkowała w umyśle profesora Kazimierza Nitscha po napisaniu przez niego w roku 1911 krytycznej recenzji Słownika gwar polskich Jana Karłowicza. Ostatecznie, wstępne założenia redakcyjne słownika gwarowego wygłosił on w roku 1957 w artykule Zagadnienia ogólnopolskiego słownika gwarowego.

Lata ’60 XX wieku pod kierownictwem profesora Mieczysława Karasia przynoszą już Zeszyt próbny dyferencyjnego, jak sobie życzył profesor Kazimierz Nitsch, Słownika. Warto wspomnieć, że zespół wykonawców i autorów haseł na przestrzeni kilkudziesięciu lat pracy nie przekraczał nigdy 15 osób.

Zakres chronologiczny i terytorialny SGP

W SGP uwzględnia się materiały zapisane w XIX i XX wieku na terenie polskiego obszaru gwarowego (dialekty: śląski, małopolski, mazowiecki, wielkopolski i kaszubski). Reasumując, SGP obejmuje leksykę gwarową:

• z terenu państwa polskiego;
• z polskich wysp językowych na terenie Litwy, Białorusi i Ukrainy;
• z gwar polskich w Czechach na terenie Cieszyńskiego;
• z gwar polskich w Słowacji na terenie Spisza, Orawy i Czadeckiego;
• z gwar polskich w Rumunii na terenie Bukowiny;
• w niewielkim stopniu z gwary w Istvanmajor na terenie Węgier.

Dotychczas ukazały się tomy:

• t. I z. 1, s. 1 – 94 (A – ALGIERA)
• z. 2, s. 95 – 324 (ALGIERA – BAŁACHOSTY)
• z. 3, s. 325 – 463 (BAŁACHWASTA – BĄGA)
• t. II z. 1 (4), s. 1 – 182 (BĄK – BIEGUNKA)
• z. 2 (5), s. 183 – 382 (BIEGUNKA – I. BOROWAĆ)
• z. 3 (6), s. 383 – 620 (I. BOROWAĆ – BRZÓD)
• t. III z. 1 (7), s. 1 – 213 (BRZÓDŹGA – I. BYĆ)
• z. 2 (8), s. 213 – 448 (I. BYĆ – CHAM)
• z. 3 (9), s. 449 – 655 (CHAM – CHOINECZKA)
• t. IV z. 1 (10), s. 1 – 216 (CHOINIAK – CHYLMA)
• z. 2 (11), s. 217 – 436 (CHYLNĄĆ (SIĘ) – CIUPAGA)
• z. 3 (12), s. 437 – 649 (CIUPAGA – CZARNUTKI)
• t. V z. 1 (13), s. 1 – 214 (CZARNY – CZUPIRADŁO)
• z. 2 (14), s. 215 – 416 (CZUPIRADŁO – DCERA)
• z. 3 (15), s. 417 – 687 (DE – DOJRZEWAĆ (SIĘ))
• t. VI z. 1 (16), s. 1 – 58 (DOJRZEWANIE – DOM)
• z. 2 (17), s. 59 – 210 (DOMA – DOŻRANY)
• z. 3 (18), s. 211 – 358 (DOŻREĆ (SIĘ) – DRUŻKUŚ)
• z. 4 (19), s. 359 – 510 (DRUŻNI – DUŻNY)
• t. VII z. 1 (20), s. 1 – 160 (DUŻO – DZIAMA)
• z. 2 (21), s. 161 – 329 (DZIAMAĆ – DŹWIERZANY)
• z. 3 (22), s. 331 – 492 (DŹWIERZE – FERSZTERKA)
• z. 4 (23), s. 493 – 653 (FERSZTEROWY – FUKACZKA)
• t. VIII z. 1 (24), s. 1 – 158 (FUKAĆ (SIĘ) – GARDZIEC)
• z. 2 (25), s. 159 – 322 (GARDZIEL – GIBLIWY)
• z. 3 (26), s. 323 – 510 (GIBLIZNA – GNACKA)
• z. 4 (27), s. 511 – 671 (GNAĆ (SIĘ) – GOŚCINKA)
• t. IX z. 1 (28), s. 1 – 170 (GOŚCINNA – GROCHOWIENIE)
• z. 2 (29), s. 171 – 336 (GROCHOWINA – GRZEBLIWY)
• z. 3 (30), s. 337-502 (GRZEBŁO-HADENAJSTWO)
• z. 4 (31), s. 503-672 (HADERA-HEPNĄĆ (SIĘ))
• t. X z. 1 (32), s. 1-174 (HEPSA-HYŻKI)

SGP do kupienia bezpośrednio w księgarni IJP PAN: https://sklep.ijp.pan.pl

Dorobek

I. PRACE ZESPOŁOWE

1. MAŁY ATLAS GWAR POLSKICH, t. I-II pod kierunkiem K. Nitscha, t. III-XIII pod kierunkiem M. Karasia, Wrocław-Kraków 1957-1970; nagrodzony zespołową nagrodą państwową I stopnia.

Ze wspomnień Profesora Jerzego Reichana (Pracownia dialektologiczna Nitscha, [w:] Studia Dialektologiczne IV, pod red. H. Kurek, A. Tyrpy, J. Wronicz, Wydawnictwo IJP PAN, Kraków 2010, s. 30):

Idealnym miejscem do rozkładania map i nanoszenia na nie zasięgów zjawisk językowych był wspomniany już wielki stół pingpongowy. Cóż to była za wspaniała praca, ale i zabawa przenosić z setek karteczek na mapę zjawiska językowe! Materiał dyktował użycie właściwej metody […] W trakcie nanoszenia na mapę oznaczeń zaczynały się wyłaniać zasięgi wyrazów i form – nieznana dotąd rzeczywistość geograficzno-językowa. Cóż to za satysfakcja!

Mały atlas gwar polskich (MAGP) jest podstawowym dziełem materiałowym dialektologii polskiej, gdyż przedstawia dość dokładnie systemy fonetyczne i morfonologiczne, a ponadto jest zbiorem słownictwa (mapy zasięgu nazw desygnatów oraz mapy zasięgu znaczeń wybranych leksemów). Odpowiedzi na 601 pytań kwestionariusza dostarczyły materiału dla 601 map, wydanych w XII tomach. Dzieło zakończył tom XIII zawierający uwagi końcowe, spisy, indeksy i wykazy. Ponadto do każdej teczki o wymiarze 52 cm/34 cm/3 cm dołączony jest Komentarz zawierający: objaśnienia, rozwiązania skrótów, uwagi etymologiczne.

2. MAŁY SŁOWNIK GWAR POLSKICH, pod redakcją Jadwigi Wronicz

Opracował zespół: Renata Kucharzyk, Anna Niezabitowska, Jerzy Reichan, Maria Tokarz, Wiktoria Wójcicka, Jadwiga Wronicz; okresowo w opracowywaniu haseł uczestniczyli: Monika Buława, Artur Czesak, Anna Kostecka-Sadowa, Emil Popławski, Wydawnictwo LEXIS, Kraków 2009.

Słownik zawiera 10426 haseł różniących się od wyrazów znanych polszczyźnie ogólnej, a zarazem reprezentatywnych dla leksyki gwarowej. Jest on rezultatem projektu badawczego: Leksyka dialektalna w ujęciu dyferencyjnym.

Podstawą opracowania były: 22 wydane dotąd zeszyty SGP oraz kartoteka zawierająca ok. 2,5 miliona fiszek dokumentujących ok. 240 tysięcy haseł. Znaczenia są ilustrowane cytatami, oddającymi autentyczną gwarę miejscowości, z której pochodzi zapis. Dla każdego hasła podano informację o zasięgu geograficznym danego wyrazu, opartą na analizie materiałów zgromadzonych pod danym hasłem (fiszek z materiałami rękopiśmiennymi, drukowanymi oraz odsyłaczy do materiałów drukowanych, w tym atlasów gwarowych).

Słownik jest pierwszym od czasów Mieczysława Karłowicza syntetycznym opracowaniem słownictwa gwarowego. Pozwala on czytelnikowi zdobyć orientację w gwarowym zasobie leksykalnym i umożliwia znalezienie odpowiedzi na pytanie: które wyrazy stanowią specyfikę jednej gwary, które mają szerszy zasięg, a które obejmują wszystkie lub niemal wszystkie gwary występujące na terytorium Polski.

Hasła zostały opracowane w taki sposób, by ze słownika mogły korzystać również osoby, które nie mają wykształcenia filologicznego. W tym celu przetranskrybowano zapisy fonetyczne na ortografię ogólnopolską. Dzięki uwzględnieniu bogatego, a w znacznej mierze jeszcze niewykorzystanego materiału leksykalnego, Mały słownik gwar polskich ukazuje zróżnicowanie geograficzne polskiej leksyki gwarowej, a zarazem stanowi bogatą dokumentację kultury materialnej i duchowej użytkowników gwary od początku XIX wieku do czasów współczesnych. O ogromnej potrzebie słowników ogólnogwarowych (obok słowników języka ogólnopolskiego) świadczy fakt, iż liczący 200 egzemplarzy nakład został bardzo szybko wyczerpany, a obecnie planowany jest dodruk.

Zobacz przykładowe hasła: 79, 111

3. INDEKS ALFABETYCZNY WYRAZÓW Z KARTOTEKI SŁOWNIKA GWAR POLSKICH, t. I (A-O)-II (P-Ż), opracował zespół pod redakcją Jerzego Reichana, Kraków 1999.

Indeks opiera się w 90% na nie wydanych jeszcze drukiem, a zarazem nieuporządkowanych etymologicznie, materiałach znajdujących się w kartotece SGP i jest największym zbiorem słownictwa gwarowego. Wyrazy zebrane w indeksie nawiązują do zasobu słownictwa ogólnopolskiego, staropolskiego oraz słowiańskiego.

Indeks jest niezbędnym punktem wyjścia w pracy dialektologa, gdyż pozwala zorientować się, czy dany leksem jest poświadczony w gwarach. Szczegółowy wgląd w materiały jest możliwy w Zakładzie Dialektologii Polskiej po uprzednim kontakcie z kierownikiem Zakładu.

4. Juliusz Zborowski SŁOWNIK GWARY ZAKOPANEGO I OKOLIC

opracowany i uzupełniony z materiałów Autora przez Zespół Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kierunkiem Joanny Okoniowej. Wstęp Joanna Okoniowa. Wydawnictwo Naukowe DWN, Zakopane–Kraków 2009, str. XXXII + 491, ilustracje Magdalena Szaja. Opiniowali do druku: Janusz Rieger, Jerzy Reichan.

Słownik gwary Zakopanego i okolic opracowany został na podstawie materiałów rękopiśmiennych Juliusza Zborowskiego (1888–1965), badacza kultury Podhala, wieloletniego dyrektora Muzeum Tatrzańskiego. Materiały te – obejmujące kartotekę, zeszyty i luźne kartki oraz teki z notatkami i wypisami z lat 1911–1964 – znajdowały się od 1967 roku w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem. Przygotowaniem ich publikacji według naukowych zasad leksykograficznych oraz całą koncepcją Słownika i jego opracowaniem, łącznie z projektem i wykonaniem ilustracji, zajął się w latach 2007–2008 zespół pracowników Zakładu Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kierunkiem prof. dr hab. Joanny Okoniowej. Tom ukazał się w 2009 roku w ramach serii wydawniczej Muzeum Tatrzańskiego, które wypożyczyło Instytutowi Języka Polskiego wspomniane materiały i pozyskało środki na druk.

Słownik to bogato ilustrowana publikacja, o objętości ponad 35 arkuszy wydawniczych, zawierająca około 8500 haseł. Zebrano w niej i powiązano ze sobą systemem odsyłaczy wyrazy i związki frazeologiczne zanotowane w Zakopanem i okolicznych wsiach w pierwszej połowie XX w. Obszerne i ciekawe konteksty dokumentują życie górali i ich ówczesną kulturę materialną i duchową. Na obszarze Podtatrza zachowała się bowiem gwara podhalańska w najbardziej klasycznej formie. Gwara ta, w miarę oddalania się od centrum, jak też z upływem czasu, podlegała zmianom i wpływom języka ogólnego, co również znalazło swoją dokumentację w Słowniku. Materiał wyrazowy poprzedzony został obszernym wstępem, w którym zawarto informacje o leksykografii podhalańskiej, Juliuszu Zborowskim i losach spuścizny po nim, a także o zasadach opracowania redakcyjnego i aparacie naukowym Słownika. Na końcu zamieszczono obszerną bibliografię.

Słownik gwary Zakopanego i okolic to pierwszy tak bogaty, przystępny, a zarazem naukowy leksykon regionu, o którego języku wiadomo było dotąd jedynie z bardzo skromnych objętościowo i niedoskonałych pod względem warsztatowym opracowań; zbiorem wśród nich najpełniejszym pozostawał dotąd dziewiętnastowieczny Słownik gwary podhalskiej Bronisława Dembowskiego (Kraków 1894; przedruk [w:] Studia Dialektologiczne, tom III).

5. Seria: STUDIA DIALEKTOLOGICZNE

Celem powstania nowej serii, w ramach której wydawane są artykuły obejmujące zasięgiem wszelkie tematy dotyczące dialektologii słowiańskiej, jest ilustracja problemu powiązań między gwarami, ich zanikania i interferencji oraz ożywienie dyskusji w kręgu filologów i etnografów.

Do kupienia bezpośrednio w księgarni IJP PAN: https://sklep.ijp.pan.pl

5.1. STUDIA DIALEKTOLOGICZNE I, pod redakcją Bogusława Dunaja i Jerzego Reichana

Wydane w serii: Prace IJP PAN Nr 97, Kraków 1996.

Tom jest owocem pierwszej, z zapoczątkowanej serii, Konferencji Dialektologicznej, której temat brzmiał: Dialektologia – teoria, metodologia, gramatyka, słownictwo. Konferencję zorganizowały w Mogilanach w dniach 26-28 listopada 1993 roku IJP PAN i IFP UJ.

Wygłoszone na konferencji referaty poświęcone były różnorodnym problemom ogólnym, np. dialektom prasłowiańskim, zagadnieniom teoretycznym i metodologicznym, a także sprawom szczegółowym z zakresu fonetyki, morfologii, składni i słownictwa.

5.2. STUDIA DIALEKTOLOGICZNE II, pod redakcją Joanny Okoniowej i Bogusława Dunaja

Wydane w serii: Prace IJP PAN Nr 114, Kraków 2002.

Materiały zawarte w tomie stanowią plon II Konferencji Dialektologicznej nt. Problemy badawcze współczesnej dialektologii zorganizowanej w Mogilanach w dniach 18-19 listopada 1999 roku staraniem IJP PAN i IFP UJ. Praca jest poświęcona dialektologom obchodzącym swoje 70-lecie: profesorowi Janowi Basarze i profesorowi Jerzemu Reichanowi.

Na tom składają się dwie główne części. Pierwsza z nich przedstawia sylwetki i dorobek obu Profesorów. Druga zawiera rozprawy w układzie rzeczowym obejmujące zagadnienia takie, jak np.: status dialektu i gwary; prognozowanie przemian językowych; opisy systemów gwarowych; zagadnienia szczegółowe dotyczące słowotwórstwa, składni i słownictwa; leksykografia gwarowa.

5.3. STUDIA DIALEKTOLOGICZNE III, pod redakcją Joanny Okoniowej

Wydane w serii: Prace IJP PAN Nr 127, Kraków 2006

Koncepcja tomu III jest otwarta, a tematyka artykułów obejmuje zakresem polemikę leksykografów nad SGP i jego przyszłością, co jest głównym celem powstania tomu, literaturę ludową, przegląd amatorskich słowników gwarowych i wpływ Internetu na działalność popularyzującą wiedzę o gwarach. Tom zawiera ponadto przedruki trudno dostępnych opracowań dialektologicznych: 1) August Wrześniowski, Spis wyrazów podhalskich; 2) Bronisław Dembowski, Słownik gwary podhalskiej; 3) Mieczysław Karaś, O ludowych gwarach Rzeszowszczyzny.

5.4. STUDIA DIEKTOLOGICZNE IV, pod redakcją Haliny Kurek, Anny Tyrpy i Jadwigi Wronicz

Wydane w serii: Prace IJP PAN Nr 134

Dla uczczenia przypadającej 26 września 2008 roku rocznicy śmierci profesora Kazimierza Nitscha odbyła się w dniach 3-4 października 2008 roku konferencja zatytułowana Gwara w kulturze, zorganizowana przez PAN, PAU i WP UJ. Na konferencji tej wystąpiło 19 referentów z 11 ośrodków naukowych. Do druku złożono 21 tekstów, które zostały zgrupowane w cztery bloki tematyczne.

Pierwszy z nich, Kazimierz Nitsch i jego uczniowie, obejmuje opracowania dotyczące pracy Uczonego nad dialektami i regionalizmami, a także wspomnienia o Nim oraz tekst ukazujący sylwetkę Juliusza Zborowskiego. Drugi blok tematyczny, Stan gwar u progu XXI wieku, zawiera artykuły przedstawiające obecną sytuację dialektów polskich, w tym także gwar poza granicami kraju. W trzecim bloku, Jak badać gwary?, mieszczą się cztery artykuły z zakresu metodologii badań dialektologicznych. Zaś w czwartym bloku, zatytułowanym Gwara jako tworzywo artystyczne, przedstawiono użycie gwary w utworach literackich oraz w tekstach współczesnych piosenek.

Druga część tomu jest wyrazem uznania dla profesora Jerzego Reichana, który przez pierwsze lata pracy był uczniem i współpracownikiem profesora Kazimierza Nitscha. Całe życie zawodowe poświęcił on dziełu zapoczątkowanemu przez swego wielkiego poprzednika. Przez 22 lata (1977-1999) kierował stworzoną przez Nitscha placówką naukową (zob. dział HISTORIA). W drugiej części Studiów Dialektologicznych IV znajdą Czytelnicy kontynuację bibliografii prac Jubilata (pierwsza jej część ukazała się w II tomie Studiów Dialektologicznych), a także kilka Jego tekstów, dotychczas nieopublikowanych lub publikowanych w języku angielskim. Są to prace dotyczące polskiej dialektologii historycznej, typologii słowników gwarowych, stosunku izomorf słowotwórczych do granic języków i dialektów oraz kwestionariusz do badania samogłosek nosowych, a także wspomnienie o afrykaniście profesorze Romanie Stopie, na którego zajęcia Jerzy Reichan uczęszczał jako student.

II. PRACE INDYWIDUALNE pracowników (wybór)

• bibliografia prac Kazimierza Nitscha w: Kazimierz Nitsch, Wybór pism polonistycznych t. IV, Pisma dialektologiczne, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1958, s. 488-490;
• bibliografia prac Mieczysława Karasia w: Mieczysław Karaś, Język polski i jego historia, wybór pod red. Jerzego Ruska i Mieczysława Szymczaka, PWN, Warszawa-Kraków 1986, s. 9-39;
• bibliografia prac Jerzego Reichana w: Studia Dialektologiczne t. II (lata 1957-2001) i IV (lata 2002-2010);
• Buława Monika, Sposoby wyrażania sądów wartościujących w tekstach prasowych, Lexis, Kraków 2014.
• Czesak Artur, Joanna Okoniowa, Jadwiga Waniakowa, Standard zapisu fonetycznego polskich tekstów gwarowych, Wydawnictwo IJP PAN, Kraków 2004;
• Gołębiowska Teresa, Terenowe nazwy orawskie, Zeszyty Naukowe UJ 96, Prace Językoznawcze z. 11. Studia Orawskie nr 3, Kraków 1964;
• Gołębiowska Teresa, Antroponimia Orawy, Zeszyty Naukowe UJ 56, Prace Językoznawcze z. 234. Studia Orawskie nr 6, Kraków 1971;
• Grabka Barbara, Nagłos wokaliczny w gwarach polskich, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2002;
• Grabka Barbara, Obrzędowość roku kościelnego w gwarach polskich. Od adwentu do zapustów, Wydawnictwo IJP PAN, Kraków 2012;
• Grześkiewicz Ewelina, Modlitwa indywidualna w analizie genologicznej, Kraków 2016.
• Herniczek-Morozowa Wanda, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego Cz.1, Prace IJP PAN Nr 4, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1975;
• Herniczek-Morozowa Wanda, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego Cz. 2-3, Prace IJP PAN Nr 13, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1976;
• Kostecka-Sadowa Anna, Rzeczownikowe zapożyczenia wschodniosłowiańskie w gwarach polskich, Prace IJP PAN Nr 146, Kraków 2015.
• Krawczyk-Tyrpa Anna, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich: związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała, Prace IJP PAN Nr 53, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1987;
• Krawczyk-Tyrpa Anna, Tabu w dialektach polskich, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. K. Wielkiego, Bydgoszcz 2001;
• Kucharzyk Renata, System fonetyczny i leksykalny wsi Rzepiennik Strzyżewski w ujęciu socjolingwistycznym, Prace IJP PAN Nr 116, Lexis, Kraków 2003;
• Kucharzyk Renata, Słownictwo odantroponimiczne w gwarach polskich, Lexis, Kraków 2010;
• Okoniowa Joanna, Stosunki iloczasowe w przedrostkach i prepozycjach w języku polskim, Prace IBL PAN, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1973;
• Okoniowa Joanna, Polskie przyimki gwarowe: znaczenie przestrzenne i czasowe, Prace Habilitacyjne IJP PAN, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1987;
• Okoniowa Joanna, Przeciwstawienia kierunkowe w języku polskim, Prace IJP PAN Nr 88, Kraków 1994;
• Popławski Emil, Frazemy z biblijnymi nazwami osobowymi w gwarach polskich, Kraków 2014.
• Reczkowa Barbara, Wyrazy pochodzenia francuskiego w gwarach polskich, Prace IJP PAN Nr 45, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1982;
• Reichan Jerzy, 1975, Zmiany we fleksji rzeczowników męskich zakończonych pierwotnie na spółgłoski wargowe palatalne w języku polskim na tle słowiańskim, Prace IJP PAN nr 6, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Reichan Jerzy, 1980, Małopolskie gwary jednonosówkowe, cz. 1-2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Reichan Jerzy, Kazimierz Woźniak, Polskie atlasy dialektologiczne i etnograficzne, Lexis, Kraków 2004;
• Sowa Franciszek, System fonologiczny polskich gwar spiskich, Prace IJP PAN Nr 72, Ossolineum, Wrocław-Kraków 1990;
• Tyrpa Anna, Cudzoziemcy i obce kraje w dialektach polskich, Lexis, Kraków 2011;
• Wenklar Kinga, Kobieta Pokucia i Huculszczyzny. Studium etnolingwistyczne, Lexis, Kraków 2011;
• Wronicz Jadwiga, Słownictwo pisarzy cieszyńskich XVIII wieku, Prace IJP PAN Nr 79, Kraków 1992;
• Wronicz Jadwiga, Jan Krop, Józef Twardzik, Józef Pilch, Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, pod red. J. Wronicz, Towarzystwo Miłośników Wisły, Towarzystwo Miłośników Ustronia, Wisła-Ustroń 1995;
• Wronicz Jadwiga, Kazania cieszyńskie z XVIII ks. Henryka Brauna. Tekst i analiza języka, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Filia w Cieszynie, Cieszyn-Kraków 2001.
• Ziajka Beata, Językowo-kulturowy obraz świata społeczności wiejskiej utrwalony w przezwiskach i przydomkach (na przykładzie nieoficjalnych antroponimów mieszkańców Zagórza i wsi okolicznych w powiecie chrzanowskim), Kraków 2014.

III. KARTOTEKA SŁOWNIKA GWAR POLSKICH

Unikatowa kartoteka SGP zawiera ok. 2 i pół miliona fiszek, alfabetycznie ułożonych w drewnianych skrzynkach; dokumentuje ok. 240 tysięcy haseł (a więc około dwa razy więcej niż w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, zawierającym 125 tysięcy haseł).

Najcenniejsze wśród zbiorów są fiszki rękopiśmienne (tak zwyczajowo nazywane są przez leksykografów kartki o formacie A8), na których znalazły się zapisy sporządzone na podstawie terenowych badań dialektologicznych, prowadzonych w różnych regionach Polski przez samego profesora Kazimierza Nitscha. Fiszki rękopiśmienne dokumentują: definicję wyrazu hasłowego (nierzadko wraz z odręcznym rysunkiem desygnatu), lokalizację geograficzną (nazwa wsi i powiatu), podpis eksploratora (czasem bardzo cenny ze względu na dzisiejszą jego pozycję i dorobek naukowy) oraz fragment tekstu gwarowego (poświadczającego użycie wyrazu) otrzymanego w danej wsi z ust informatora i/lub informację gramatyczną czy też porównawczą (np. odniesienie do innych wyrazów oraz gwar).

Kartoteka SGP jako prawdziwy skarb polskiej dialektologii, przyciąga językoznawców z różnych ośrodków naukowych Polski i Europy. Ciekawostki językowe znajdzie tu dla siebie nie tylko dialektolog i leksykograf, lecz także kaszubolog, slawista, czy etnolog. Z zapisów zamieszczonych w Kartotece korzystają także autorzy mniejszych słowników gwarowych, np. słowników jednego dialektu czy też słowników regionalnych. Zakład Dialektologii Polskiej odwiedzają ponadto studenci i doktoranci, którzy poszukują w Kartotece znaczeń trudnych, nieznanych albo już zapomnianych wyrazów gwarowych.

Główne obszary badawcze

• gwary polskie,
• nazwy chorób w gwarach polskich (dr M. Buława),
• gwara w perspektywie socjolingwistycznej, gwara w Internecie, słownictwo gwarowe w języku potocznym (dr hab. R. Kucharzyk, prof. IJP PAN),
• Polska i jej regiony w zwierciadle gwarowym (prof. dr hab. A. Tyrpa),
• frazeologia i paremiologia w gwarach, szczególnie religijna (dr E. Popławski),
• gwary polskie na terenie byłych Prus Wschodnich; sytuacja socjolingwistyczna na Mazurach; twórczość Michała Kajki (dr E. Grześkiewicz),
• leksyka obrzędowa, słowotwórstwo gwarowe (dr hab. B. Grabka, prof. IJP PAN),
• numeralizacja rzeczowników w gwarach polskich (mgr J. Kozioł).